Otizm ve Spor

Otizm ve Spor

Otizmli bireylerin öğrenmesi gereken ilk sportif beceriler nelerdir ?

Bazı otizmli bireyler model alarak öğrenme becerisine sahip değillerdir. Her kelimeyi tek tek tekrar ettirerek öğrettiğimiz gibi, her hareketi de tek tek göstererek ve tekrar ettirerek öğretmemiz gerekmektedir. 

Normal gelişim sürecinde olan çocuklar 5-6 yaşına kadar: Yürüme, koşma (kısa ve uzun koşulara vücutları hazır değildir), tutma, çekme, itme, sıçrama, atlama, atma, yakalama, asılma, sallanma, sürünme, yuvarlanma, çökme, kalkma ve benzeri en basit hareketleri özel bir çaba göstermeden öğrenebilmektedirler. Bazı çocuklar imkanları sayesinde bu hareketlerin bazılarında ustalaşabilmektedirler.

Bütün çocuklar temel hareket becerileri uygulamazsa öğrenemez. Şehirlerde beton binaların arasına sıkışmış çocuklarla köylerde tarlalarda yetişen çocuklar arasındaki gelişim farklarını gözümüzde canlandıralım. 7 yaşında bir çocuğun sıçrama becerisine sahip olamaması sadece otizmile ilişkilendirilemez. Bizler öncelikle temel hareket beceriler dediğimiz alanda çocuklarımızı hazırlamalıyız. Mükemmel formda yapmalarını beklemeden, Temel hareketleri öğretebilmeliyiz ki ilerleyen yaşlarda günlük yaşam becerilerini uygulayabilecek kas ve muhakeme gücüne sahip olabilsinler.

Beceri öğretimine başlamadan önce bilinmesi gerekenler nelerdir ?

Herhangi bir çalışmaya başlamadan önce çocuğu ve eğitim ortamını kontrol edebilmemiz gerekmektedir. Kontrol etmek için kendinize göre bir tarz belirleyebilmeliyiz. Sevecen, oyuncul, şakacı, enerjik, sakin, sert, disiplinli, otoriter, sabırlı, verici vs… Bir de çocuğun uygun olduğu tarza göre de esnek olmalısınız. Çocuğu kontrol edemezseniz öğretim gerçekleştirmeniz oldukça zorlayıcı olacaktır.

Çocuklardan yerine getirebilecekleri basit yönergeler isteyelim. Topları(nesneleri) toplama, sandalyeye otur, Kolunu kaldır, bana defteri ver gibi. Eğer bu yönergeleri yerine getiremiyorsa yönerge ile birlikte fiziksel ipucu( biz hareketi yapması için ona yardımcı oluyoruz) vermemiz gerekmektedir. Başarılı oldukça onu motive etmeliyiz. Bu sözlü bir aferin de olabilir ya da istediği bir şeyi ona vererek yapabiliriz.

Öncelikle öğretilecek beceri belirlenmeli, ilk beceriler daha çok çocuğun yatkınlığı ve sevdiği hareketlerden tercih edilmeli. Hiç sevmediği ve yapamadığı harekete odaklanırsak bu sefer canı sıkılacak ve çalışmadan kaçmak için sürekli davranış problemleriyle uğraşmak zorunda kalacağız.

Unutulmaması gereken çok çok önemli bir konu da çocukların hızlıca yorulabilecekleri. Bu yüzden aşırı yüklenme yapmamalıyız (bu durum her beceri eğitimi için geçerli). Bunu nasıl belirleyeceğiz iyi gözlem yaparak. Kabaca değerlendirmek için kendimize sorular soralım

Örnek Değerlendirme

Durum “Çocuk hareketi yapmak istemiyor.”

Neden ?

A-) Başka bir şeyle ilgileniyordu, ben de onu direk çalışmaya aldım. o ise gönülsüz yapıyor. kısa süre içinde problemle karşılaşabiliriz.

B-) Duyusal sebeplerden dolayı rahatsız mı? çalışma alanından, ışıktan, kokudan, sesten ya da  giydiği kıyafetlerden rahatsız mı oldu?

C-) Yeni bir çalışma yapıyoruz ve belirsizlik onu tedirgin mi etti ?

D-) Çalışma alanında başka bir şeyle meşgul olmak mı istiyor ?

E-) Ondan yapamayacağı bir eylem istedik ve o başarısız olmayı istemiyor mu ?

F-) Onunla çok sert bir dille konuştuk ve o tedirgin mi oldu ?

G-) Bizi mi denemek istiyor ? Direncimizi kırarak kendi yapmak istediği şeyi yapmak mı istiyor?

H-) Tuvalet, karın açlığı veya herhangi bir sağlıksal sorunu gibi fiziksel bir ihtiyacı var mı ?

Eğer cevabınız bu soruların hiç biri değilse, o zaman yorulmaya başlıyor demektir.  Yani bir sonraki seansınızda daha az çalışıp daha çok mola ile seansı planlamanız gerekecek. 

KARARLI ve Nazik OLURSANIZ her zaman kazanan siz ve o olur.

Otizmli çocuklar kendi kendine hareket öğrenebilirler mi ?

Bebeklik çağında refleks dönemden sonra, çocuklar hareket ederek nesnelere ulaşır ve bu nesneleri ağızlarına götürerek tanımaya çalışırlar. Çoğu hareket doğal öğrenimle gerçekleşebilir. Genelde çocuklar onlarla ilgilenen insanları taklit ederek öğrenimlerini sürdürürler. Yaşlı anane ve dedelerin baktıkları çocukların daha az hareketli olmaları ve sürekli etkinliklere katılan ebeveynlerin çocuklarının daha konuşkan ve hareketli olabilmektedir. Bir çok çocukta kendini beğendirme ve kabul ettirme duygusu hakimken bazı otizmli çocuklarda bu kaygı oldukça azdır. İnsanları nesne olarak algılayabilmektedirler. İletişim kurmak istemeyebilirler. Bunun yerine tekdüze kurdukları kendi dünyalarında meşgul olmak isteyebilirler. İnsan beyini ihtiyacını karşılamaya yönelik bir düşünce yapısına sahiptir. Aynı durum otizmli bireyler için de geçerlidir. Sınırlı zevkleri olduğundan, öğrenme için hevesli olmayabilirler. Sizler bir şeyler yaparken sizi takip etmeyebilirler. Bu yüzden bizler yapılandırılmış ortamlarda anlayabilecekleri oyunlar oynamalı, ellerini ve kollarını işlevsel kullanmaları için yönlendirici olmamız gerekmektedir. Çok az otizmli, gözlemleyerek kendi kendine öğrenebilme becerisine sahiptir. Buna rağmen birçok otizmli bireye taklit etme, gözlemleme becerisi kazandırılabilinir.

 Temel Hareket Becerileri nasıl öğretilir ?

Becerileri çocuğun durumuna göre en ufak basamaklara bölüp hepsini tek tek yeteri kadar tekrar etmeniz gerekmektedir.

Bilinmesi gereken : Bazen haftalarca çalışırsınız hiç bir ilerleme kaydetmez ama aynı çalışmada ufacık bir farklılık yaparsınız, anında öğrenir. Yapmamız gereken, zihindeki o kapıyı açabilmek.

İki beceri için örnek basamaklama :

• Sıçrama 15dk yumuşak bir zeminde çalışılması tavsiye edilir.

– Trambolinde karşılıklı pozisyonda ellerinden tutarak, birlikte sıçrıyoruz.

– Yere  ince bir sopa ( ya da benzeri) koyuyoruz ellerinden destek vererek sıçramasını istiyoruz.

– Fiziksel ipucunu yavaş yavaş geri çekerek sıçramasını istiyoruz

– yere koyduğumuz soparların sayısını arttırıyoruz.

– Yere koyduğumuz sopaların yüksekliğini arttırıyoruz. Siz seviyesinin üstüne çıkmasını tavsiye etmem.

– Yana, geriye, çapraza gibi sıçrama kombinasyonları çalışıyoruz.

• Tenis topu fırlatma.  30 dakikalık çalışmalar yeterli olacaktır

– Tenis toplarıyla oyunlar oynama, üstününden sıçrama alma odanın sağına soluna atma

– Tenis topunu büyük bir hedefe doğru fırlatma

– Hedefi küçültme

– İki farklı uzaklıktaki hedefe atma.

Temel hareket becerilerini öğrendikten sonraki aşama ne olmalı ?

Günlük yaşam becerilerinde programınızda olan beceriler için gerekli kasların hareketliliğini çalışabiliriz.

Örneğin :  tuvalet zincirleme beceri öğretiminde :

Musluk açma :  tutma becerisi için kalın bir ipin ucuna ağırlık bağlayıp çekme, basketbol topunu yerde çevirme, tenis topu ile duvarda avuç içiyle halkalar çizme hareketleriyle desteklenebilir.

Ellerini ovuşturma : iki elde top değiştirmek, basketbol topu sektirmek, ağırlık topunu göğüs hizasında tutma hareketleriyle desteklenebilir. 

Bunu yapabilmek için hareketi iyi analiz edip hangi eklem açılarıyla ve bilinç sel zekaya ihtiyaç duyulduğunu tespit etmemiz yeterli olacaktır.

Otizmli bireylerde uygulanacak spor branşları nelerdir ?

Ülkemizde yaygın olarak yüzme, atletizm, masa tenisi, paten ve bisiklet branşları çalışılmaktadır. Bu ana branşlardan başka çocuklar tenis, basketbol, futbol, hentbol, voleybol, kayak, bocce, dart ve dağcılık gibi diğer branşlarla da ilgilenmektedir. Antrenörler koordinasyon çalışmaları ve kuvvet egzersizleri de uygulayabilmektedirler. Ayrıca her branşa özgü ya da branş dışı eğitsel oyunlar uygulanır.

Branş tercihini neye göre yapmalıyız ?

Sahip olduğumuz fiziksel koşullar, çocuğun beceriyi öğrenme kapasitesi, kazandığı branşın sürdürülebilirliği açısından önem kazanmaktadır. Yani 6 ay emek verip serbest stil yüzme öğrendikten sonra bu beceriyi bir daha devam ettirememesi çok akıllıca olmayacaktır.

Sınırlı hareket imkanı olan otizmli bireyler için düzenli yapılacak egzersiz son derece önem kazanmaktadır. Öğrenim aşamaları bittikten sonra yüzme, bisiklet, koşu, fitness (plates, welness ve türevleri) gibi branşlarda en az haftanın 2 günü en çok 5 günü yapılmasında fayda vardır. Eğer sadece yürüyüş yapılacaksa 7 gün yürüyüş yapmakta bir sakınca yoktur.

En faydalı spor hangisidir ?

Biz hiçbir fiziksel aktiviteyi “en” diye bir kategoriye sokmamalıyız. Çocuğun yapmaktan keyif aldığı, DÜZENLİ yapılan ve fiziksel kapasiteye göre uygun ( yani antrenman ne çok ağır ne de çok hafif olmamalı) yapılan branşlar faydalı olacaktır. 

Sporun faydaları nelerdir?

Literatürde yapılan fiziksel aktivite ve otizm konu başlıklı bir çok çalışmada; düzenli fiziksel aktivite yapan otizmli bireylerde sosyal iletişim becerisinin geliştiği, beyindeki nöronlarında kan hacminin arttırdığı, muhakeme gücünün geliştiği, stresin azaldığı ve davranış problemlerinin azaldığı vurgulanmaktadır. Doğru uygulanan hiçbir fiziksel aktivite programının yan etkisi yoktur.

Haftada 10 saat ve üzeri yapılan doğru fiziksel aktivite programında mental olarak ilk 6 ay ciddi değişiklikler olabilir. Bunu takiben ilk 1 yıl içinde fiziksel olarak da değişiklikler takip eder. Daha sonraki süreçlerde duraklama dönemi görülebilir. Bu bölüm sporun artık fayda sağlamadığı anlamına gelmemektedir. Hareket ara vermeden her yaş grubu için ihtiyaçtır. Beden hareketle beslenir. Bedene ihtiyacı kadar hareket yaptırmazsanız psikolojik olarak bedel ödetebilir.

Basit spor programları nelerdir ?

Branş branş ele aldığımızda :

Yürüyüş yapmak.

Süre ve sayı tekrarı yaş ve otizmden etkilenme durumuna göre bağlı olarak değişmektedir. Özellikle şehirden uzaklaşıp doğada yapılan yürüyüşler herkes için ciddi faydalar sağlayacaktır. 

Bisiklet sürmek

Sizce iki kolu direksiyonda, bacakları pedalda ve dikkati yolda olan bir çocuk hangi stereotipik hareketi yapabilir? Araç kullanmak herkes için eğlenceli ve heyecan vericidir. Ayrıca düzenli bisiklet antrenmanlarının diyabete riskini azalttığından da bahsedebiliriz.

Bisiklet ömür boyu devam edebilecek etkili bir branştır.

Aerobik

Plates, Fitnes (düşük ağırlıklı ya da aşırı dikkat ederek uzmanla birlikte), yoga, crosfit ve ben bu satırları yazarken spor dünyasına katılan yeni akımların hepsi uygun koşullar sağlandığında yararlı olacaktır. Düzenli uygulandığında fiziksel kapasiteyi geliştirmekle kalmayıp beyindeki hafıza ve dikkatin çalıştığı kısımları da aktifleştirecektir. 

Güzel bir yürüyüş parkurunu belediyenin kurduğu parklarda 20-30 dakikalık egzersiz hareketleriyle sonuçlandırabiliriz. Bu programların hangisini uyguluyor olursanız olun sürekli değişik hareketleri farklı sayılar ve sürelerde çalışmanız pek fayda sağlamayacaktır. Bunun yerine bütün vücudu çalıştıracak belirli hareketleri sürekli tekrar etmeniz daha verimli olacaktır. Yapabildikçe 1 yeni hareket ekleyebilirsiniz. Hareketleri yapmak uzun sürüyorsa eski bir hareketi çıkartırsınız.

Yüzme

Fiziksel engeli olmayan her çocuk doğru teknikle suyun yüzeyinde kalmayı öğrenebiliyor. Bazen zayıf çocuklar suda kalma becerisini geç kazanabiliyor. Kilolu çocuklarsa daha çabuk suyun yüzeyinde durabiliyorlar. Sıfır tekniğe rağmen çocuklar suda bir alandan bir alana doğaçlama yüzebilirler. Çoğu çocuk sudan keyif almaktadır, siz yinede keyif alıyor diye suyun içinde saatlerce serbest bırakmayın. Özellikle bir yere özel bir derse gidiyorsanız bu süre 10 dakikayı geçmemesi sağlıklı olacaktır.

Yüzme still (serbest, sırt, kurbağa’dan herhangi birisi) kazandırılabildiğinde ömür boyu devam edebilecek etkili bir branştır.

Masa tenisi

Ortalama  düzeyde otizmli bireyin haftanın ardışık 3 günü birer seansla 4-5 ayda karşılıklı top çevirme düzeyine gelebilir. Eğitim aşamasından sonra 1 masa 2 raket 20 tane top olan her yerde rahatlıkla oynanabilir. Size en yakın okuldan izin alarak bu imkana kavuşabilirsiniz. Eğer masaları yoksa masa bağışlayabilirsiniz. 

            Masa tenisi ömür boyu devam edebilecek etkili bir branştır.

Diğer spor branşları

Yukarıda yazdığım branşlar yaygınlığı, basitliği ve kolay ulaşılabilen fiziksel koşulları sebebiyle öncelikli olarak işledim. Ayrıca bu branşları ebeveynleriyle, akranlarıyla birlikte zorlanmadan uygulayabilir. Birlikte demek, bisiklet alanına ebeveynle birlikte gitmek değil, ebeveyni de çocukla birlikte bisiklet sürmesi olarak uygulanmasını tavsiye ederim.  Paten, tenis, badminton( öğretimi zorlayabilir), golf, bocce, dart, kayak, dans, dövüş sporları(?) gibi sayısız branşımız daha var uygulanabilecek. Ara ara hepsi değişiklik olarak denenebilir. Ancak en nihayetinde bize ömür boyu sürdürülebilecek en az bir spor branşı gerekmektedir.

Takım sporları

Bir çok değişken sebebiyle karmaşık bir yapıya sahiptir. Daha çok akran aracılığı ile öğrenme ya da sosyal becerileri geliştirmek için, takım sporlarından yararlanabiliyoruz. Tabi takım sporlarına süper adapte olmuş otizmli bireylerde var. Takım sporlarının katkısını belirleme kriteri; takıma dâhil olan diğer çocuklar ve o çocukların başındaki çalıştırıcı belirleyebilmektedir. Branşla ilgili temel beceri düzeyine ulaştıktan sonra takım sporlarına dâhil olmak bizim elimizi kuvvetlendirecektir. Buradaki temel beceri düzeyi süper bir pas atmak, doksana şut çekmek, onda on 3’lük atmak gibi algılanmasın. Koşabilmesi, durabilmesi, beklemesi, takip etmesi gruba minimun seviyede uyum sağlaması ve sürekli olacak şekilde davranış problemi sergilememesi gerekmektedir.

Spor bir meslek olabilir mi ?

Evet, Paralimpik oyunlarda milli formayla ülkemizi temsil edebilirler. Bunun için Türkiye Özel Sporcular Federasyonu’nun düzenlediği oyunlara katılarak gerekli dereceleri elde etmesi gerekmektedir.

Spor için ne zaman yemek yenmeli ve yenmemeli ?

Hafif tempoda spor yapmadan önceki en son yemeğimizi 40 dakika önce yemiş olmamız gerekiyor. Eğer yüksek şiddette yapacaksak 2 saat önce yemeğimizi bitirmeliyiz. Spor yaptıktan sonraki ilk yarım saat ile 2 saat arasında beslenmemiz çok önemli. Kaslarımızı tedavi etmemiz gerekiyor.

Ne zaman spor yapılmalı ?

Teknik , kuvvet , dayanıklılık sıralamasına uyulmalı. Bu durumda sabah erken saatlerde dayanıklılık antrenmanı yapıp daha sonra kuvvet antrenmanı yapılması tavsiye edilmez. Ya da yorgunken teknik çalışılması da özel bir durum yoksa doğru değildir.  Tek bir spor yapacaksak yorgun da değilsek. Uyandıktan 1 saat sonra uyumadan 3 saat önce dilediğimiz saatte spor yapabiliriz.

Nerede spor yapabiliriz ?

Sahip olduğumuz imkanlara göre çeşitli spor branşı var. İmkanlarımız doğrultusunda dilediğimiz yerde spor yapabiliriz.

Devletin sağladığı imkanlar var mı ?

Bulunduğunuz şehir’in Gençlik Spor il Müdürlüklerine müracaat ederek otizmli çocukların bulunduğu gruba özel bir saha ve antrenör talebinde bulunabilirsiniz. Kadrolarında antrenör ve sahalarında yer varsa ücretsiz olarak size hizmet sağlayabilirler.

Bulunduğunuz ilin belediyesine niyetinizi belirten bir proje sunduğunuzda size alan ve eleman tahsis edebilir. Ya da uygulama alnına gidebilmek için sizlerle araç paylaşabilir.

Otizmli bireyler için özel spor kulüpleri var mı ?

Türkiye olarak bu konuda çok şanslıyız. Dünyada ilk olarak Türkiye’de otizmli bireyler için özel kurulmuş spor kulüpleri var. Artık büyük şehirlerin hemen hemen hepsinde bu spor kulüplerine rastlayabilmekteyiz.  Sporla birlikte günlük yaşam becerileri sağlaması ve diğer alınan eğitimlerin etüdüne de destek olunması sayesinde son derece etkili bir eğitim yöntemidir. Ancak birebir ve tam zamanlı olması maliyetini oldukça yükseltmekte. Burada eğitim almak isteyen aileler ücretini kendileri ödemeliler ya da bir sponsor yardımı alabilirler.

Bircan KAVLAK